Хавдар тусахгүйн тулд мэдэх ёстой гурван зүйл…
Нэгдүгээрт: Монголд хамгийн элбэг тохиолддог хавдар бол элэгний B,C вирусийн гаралтай элэгний хорт хавдар. Гэтэл надад B,C вирус байгаа юу гэдгээ та үзүүлсэн үү? Өөрөөсөө асуу? Жилдээ нэг удаа үзүүлэхэд л болно. Хэрвээ танд B,C вирус байгаа бол эмчилгээнд хамрагдах ёстой. Тэгээд элэгний хорт хавдрын үзлэг, оношилгоонд жилдээ нэг удаа орох ёстой.
Хоёрдугаарт: Умайн хүзүүний хорт хавдар эмэгтэйчүүдэд хамгийн элбэг тохиолддог. Мөн ялгаагүй шалтгаан нь вирус. Тэр вирус надад байгаа юу гэдгээ үзүүлэх хэрэгтэй. Хавдар судлалын үндэсний төв дээр энэ үзлэгийг хийдэг болчихсон. 2019 онд 3000 эмэгтэйд вирусын тархалт хэдэн хувь байна гэдгийг үзлээ. Монголчуудын дунд вирусийн халдвар байна. Энэ вирусийн халдвартай хүн л умайн хүзүүний хавдар тусна. Тиймээс үзүүл.
Гуравдугаарт: Энэ бол өөрөөс чинь хамаарах зүйл. Энэ нь илүүдэл жингийн асуудал юм. Илүүдэл жингүй, архи, тамхи хэрэглэхгүй бол хавдар тусах магадлал 30 хувь буурна гэсэн Дэлхийн Эрүүл Мэндийн Байгууллагын тооцоо бий. Тиймээс илүүдэл жингүй байх, эрүүл амьдралын хэвшлийг бий болгох, гэр бүл, үр хүүхдэдээ өвлүүлэх нь өвчин тусахгүй байх үндэс юм” гэжээ.
Хорт хавдар нь хэвийн бус эсийн хяналтгүй өсөлт, тархалтаар тодорхойлогддог өвчин юм. Хүний бие нь өөрөө нөхөн үржихийн тулд хуваагддаг олон тэрбум эсээс бүрддэг. Заримдаа эсүүд хэт хурдан хуваагддаг. Хурдан хуваагддаг эсүүд нь хавдар гэж нэрлэгддэг массыг үүсгэдэг.
Манай улсад тодорхой хэдхэн хавдар голчлон тохиолддог. Элэг, ходоод, уушиг, умайн хүзүү гэх мэт. Энэ бүхэн бидний амьдралын хэв маягтай шууд холбоотой. Тиймээс бид учир шалтгааныг өөрсдөөсөө л хайх хэрэгтэй. Өдөр тутам ямар хоол хүнс хэрэглэж байна, хүнсний аюулгүй байдал маань ямар түвшинд байгаа вэ, мөн амьдралын дадал зуршлаа эргэж харах шаардлага тулгараад байна.
Агуулга
Хортой болон хоргүй хавдрын ялгаа
Хорт хавдар хэрхэн үүсдэг вэ?
Хорт хавдар үүсгэдэг генүүд
Хорт хавдрын төрлүүд
Хортой болон хоргүй хавдрын ялгаа
Хоргүй хавдар
Хорт хавдар
Ойролцоох эд эсэд нэвтэрч чадахгүй
Ойролцоох эд эсийг нэвчих чадвартай
Биеийн бусад хэсэгт тархах боломжгүй
Цус эсвэл лимфийн системээр дамжин биеийн бусад хэсэгт урсдаг эсүүд шинэ хавдар үүсгэдэг.
Хавдрыг арилгасны дараа ихэвчлэн эргэж ирдэггүй
Устгасны дараа буцаж болно
Ихэвчлэн жигд хэлбэртэй байдаг
Тэгш бус хэлбэртэй байж болно
Хэрэв та тэднийг түлхэх юм бол ихэвчлэн хөдөлдөг
Тэднийг түлхэх үед хөдлөхгүй
Амь насанд аюулгүй
Амь насанд аюултай байж болно
Эмчилгээ хийх шаардлагагүй ч байж болно
Эмчилгээ хийлгэх шаардлагатай
Хорт хавдар хэрхэн үүсдэг вэ?
Бидний бие хэдэн зуун сая эсүүдээс тогтдог. Эс бүрт хэрхэн өсөж, хуваагдах талаар зааварчилгаа өгдөг. Эдгээр зааврыг ДНХ дахь генийн хэлбэрээр өгдөг. Эс хуваагдах бүрт ДНХ-ээ шинэ эсүүдэд дамжуулдаг. ДНХ-г хуулбарлахад мутаци гэж нэрлэгддэг алдаа заримдаа гардаг.
Ихэвчлэн эсийн ДНХ-д байдаг заавар нь хэзээ өсөх, хуваагдахаа зогсоохыг хэлж өгдөг. Харин ДНХ-ийн хэсгүүдэд ургалтыг хэзээ зогсоохыг заадаг мутаци байвал эс үргэлжлэн ургаж болно. Ийм байдлаар хорт хавдар үүсч эхэлдэг.
Хорт хавдар үүсгэдэг генүүд
Одоогийн байдлаар хорт хавдрын 291 ген бүртгэгдсэн нь хүний геном дахь нийт генийн 1% -иас илүү юм.
Хорт хавдрын генийн 90% нь хорт хавдрын соматик мутаци, 20% нь үр хөврөлийн мутаци, 10% нь хоёуланг нь харуулдаг.
Хорт хавдар үүсэхэд нөлөөлдөг генетикийн өөрчлөлтүүд нь прото-онкоген, хавдар дарангуйлагч ген, ДНХ-ийн засварын ген гэсэн үндсэн гурван төрлийн генд нөлөөлдөг.
Прото-онкогенууд нь эсийн хэвийн өсөлт, хуваагдалд оролцдог. Гэсэн хэдий ч эдгээр генүүд тодорхой байдлаар өөрчлөгдсөн эсвэл хэвийн хэмжээнээс илүү идэвхтэй байвал хорт хавдар үүсгэгч генүүд (эсвэл онкогенууд) болж, эсүүд өсөхгүй байх үед амьд үлдэх боломжийг олгодог.
Хавдар дарангуйлагч ген нь эсийн өсөлт, хуваагдлыг удаашруулж, ДНХ-ийн алдааг засч, эсэд хэзээ үхэхийг (апоптоз эсвэл программчлагдсан эсийн үхэл гэж нэрлэдэг хэвийн үйл явц) хэлдэг хэвийн генүүд юм. Тэд биднийг хорт хавдраас хамгаалахад тусалдаг. Хавдар дарангуйлагч генүүд асаалттай үед хэвийн ажиллаж байна. Тэд эсийг хэт хурдан хуваахаас сэргийлдэг. Гэвч эдгээр генүүд мутацид орох үед тэдгээр нь унтардаг. Энэ нь эсүүд хяналтгүй ургахад хүргэдэг бөгөөд энэ нь хорт хавдар үүсгэдэг.
ДНХ-ийн засварын ген нь гэмтсэн ДНХ-ийг засахад оролцдог. Эдгээр генийн мутацитай эсүүд нь бусад генүүдэд нэмэлт мутаци үүсэх, хромосомын хэсгүүдийн давхардал, устгал зэрэг хромосомын өөрчлөлтийг бий болгох хандлагатай байдаг. Эдгээр мутаци нь хамтдаа эсийг хорт хавдар үүсгэдэг.
Хорт хавдрын төрлүүд
100 гаруй төрлийн хорт хавдар байдаг. Хорт хавдрын төрлийг ихэвчлэн хорт хавдар үүссэн эрхтэн, эд эсийн нэрээр нэрлэдэг. Жишээлбэл, уушгины хорт хавдар уушигнаас, тархины хорт хавдар тархинд эхэлдэг. Хорт хавдрыг хучуур эд эс эсвэл хавтгай эс гэх мэт тэдгээрийг үүсгэсэн эсийн төрлөөр тодорхойлж болно.
Элэгний хорт хавдар
Гурван сая хүнтэй манай улсын хүн амын нийт үхлийн шалтгааны 15 хувийг элэгний хорт хавдар эзэлдэг. Манай улсад жилд шинээр оношлогдож буй нийт хорт хавдрын 40 хувийг дангаараа элэгний хорт хавдар эзэлдэг байна. Шалтгаан нь В,С вирус, таргалалт, архины хэрэглээ болон элэгний хатуурал, өөхлөлт зэрэг архаг өвчин юм.
Элэгний хорт хавдрын шинж тэмдгүүд нь ихэвчлэн хавдар томорч эсвэл хүндэрсэн үед л илэрдэг. Үүнд ядрах, сульдах, хэвлийн баруун дээд хэсэгт өвдөх, хэвлийгээр өвдөх эсвэл хэвлий цардайх хоолны зуршил буурах, дотор муухайрах, турах, арьс болон нүд шарлах, өтгөн цайрч цагаан болох, халуурах гэх мэт шинж тэмдэгүүд илэрдэг байна.
Элэгний хорт хавдрыг оношлоход олон тооны шинжилгээ хийдэг. Тухайлбал:
Цусны шинжилгээ
Хэт авиан шинжилгээ
Компьютер томограф (CT scan)
Соронзон резонанст томограф (MRI scan)
Позитрон ялгаруулах цацраг туяаны шинжилгээ (PET-CT scan)
Эдийн шинжилгээ
Элэгний хорт хавдрыг эрт үед нь илрүүлж чадвал эмчлэх бүрэн боломжтой. Харамсалтай нь өвчнөө оношлуулж буй нийт иргэдийн 80 орчим хувь нь хожуу шатандаа илрүүлдэг. Эрт илрүүлбэл 15 минутад эмчлээд маргааш нь та ажлаа хийх боломжтой. Гэвч өвчнөө хүндрүүлсний дараа эмнэлэгт ханддаг нь эмчилгээний зардал өндөр, эмчлэгдэх магадлал бага зэрэг хүндрэлүүдийг дагуулж байдаг.
Ходоодны хорт хавдар
Ходоодны хорт хавдар нь ихэвчлэн ходоодны дотор давхаргаас үүсдэг. Хорт хавдрын шинэ тохиолдлын 50.2% эрэгтэй, 49.8% эмэгтэй эзэлж байна.
Ходоодны хорт хавдар туссан үед хэвлийгээр өвдөх, халуу оргих, цээж гашуу оргих эсвэл хоолны шингэц муудах зэрэг орно.
Ходоодны хорт хавдрын шалтгаан тодорхойгүй боловч дараах хүчин зүйлс нь хорт хавдар үүсэхэд нөлөөлдөг. Үүнд:
Тамхи татах, хелико бактерийн халдвартай байх, утсан, даршилсан, давсалсан хоол хүнс их хэрэглэх, шинэ ногоо болон жимс бага хэрэглэх, удамшил /Ходоодны хорт хавдраар удмын хүмүүсээс өвдөж байсан/, удамшлын генийн өөрчлөлтүүд буюу бүдүүн гэдэсний булчирхайлаг ургацагтай болон ургацаггүй хорт хавдар зэрэг удамшлын өвчнүүд хамаарна.
Ходоодны хорт хавдрыг оношлоход хамгийн өргөн хийдэг шинжилгээ бол уян дуран буюу ходоод дурандах (эдийн шинжилгээ авах боломжтой) юм. Цөөн тохиолдолд хэрэглэдэг шинжилгээнд тодосгогч бодис уулган ходоод гэдэсний дээд хэсгийг рентгенээр харах эсвэл уян дурант хэт авиан шинжилгээ зэрэг хамаардаг.
Ходоодны хорт хавдрын үндсэн эмчилгээ бол ходоодыг бүтэн эсвэл хэсэгчлэн тайрах (ходоодыг бүхлээр нь авах эсвэл ходоодны хэсгийг авах) мэс засал юм. Ихэвчлэн мэс заслын өмнө эсвэл дараа хими эмчилгээг хийж болдог.
Хавдар эрт үедээ оношлогдвол тархахаас нь өмнө хавдрыг авч эмчилж болох бөгөөд эмчилгээ маш сайн үр дүнтэй байдаг. Гэхдээ эрт үедээ шинж тэмдэг илрэхгүй байх эсвэл бүдэг байдаг учраас ходоодны хавдар хүндрэх хүртлээ оношлогддоггүй. Ходоодны хорт хавдраар оношлогдсон хүмүүсийн 27,7% нь таваас дээш жил амьдардаг.
3. Умайн хүзүүний хорт хавдар
Умайн хүзүүний хавдрын тухайд дээр үед савны хавдар гэж ярьдаг байсан. Энэ төрлийн хавдраар манай улс бүс нутагтаа өндөр үзүүлэлттэй гарч бүр дэлхийд тэргүүлэх хандлагыг ч эмч судлаачид анхааруулж байна.
Уг хавдар хавдар үүсэхэд нөлөөлдөг олон хүчин зүйл бий. Энэ төрлийн хавдрын нийт тохиолдлын 96 хувь нь папилома вирусээс болж байгаа. Папиллома вирус бол хүний ханиад томуу үүсгэдэг вирус адил хамгийн түгээмэл вирусын нэг. Эрэгтэй, эмэгтэй хэнд ч халдаж болдог. Ялангуяа залуу эмэгтэйчүүдээс шинжилгээ аваад үзэхэд бараг ихэнхээс нь илэрдэг. Тиймээс папиллома вирус халдсан л бол умайн хүзүүний хавдар тусдаг гэдэг нь өөрөө маш буруу ойлголт. Заавал бэлгийн замаар халддаг зүйл биш. Арьснаас арьсанд хүрсэн бол халдаж болдог. Дэлхий даяар умайн хүзүүний хорт хавдрыг 2030 он гэхэд байхгүй болгож, устгая гэдэг том зорилго тавьсан. ДЭМБ 100 мянган хүнд дөрөвхөн тохиолдол хүртэл бууруулна гэж зорьж байна. Манай орны хувьд 100 мянган хүнд 23,5 байгаа.
4. Уушгины хорт хавдар
Уушгины хавдраар нас барсан хүмүүсийн 70 хувь нь тамхинаас шууд хамааралтай байдаг. Мөн уушгины хорт хавдар үүсгэдэг гол шалтгаан нь хөдөлгөөний дутагдал, илүүдэл жин, буруу хооллолт, хорт зуршлууд юм.
Эдгээр нь зөвхөн хувь хүний өөрийн эрүүл мэнддээ хэрхэн анхаарал хандуулж байгаагаас шууд хамааралтай байдаг. Манай улсын эрэгтэйчүүдийн 68.5 хувь, эмэгтэйчүүдийн 30.4 хувь нь тамхи татдаг гэсэн судалгаа бий.
Уушгиний хавдрын үед дараах шинж тэмдгүүд илэрдэг байна. Үүнд:
Цустай цэр гарах, цээжээр өвдөх ямар ч шалтгаангүйгээр ханиалгах зэрэг хавдар байж болзошгүйн тэмдэг. Гэхдээ эдгээр шинж тэмдгүүд нь хожуу үедээ орсон үед илэрдэг байна.
Харин эрт үеийн хавдар ямар ч зовуур байхгүй, шинж тэмдэг илэрдэггүйг мэргэжлийн эмч нар хэлдэг. Тиймээс иргэд эрүүл мэнддээ анхаарч хавдрын урьдчилан сэргийлэх үзлэгт тодорхой хугацаанд хамрагдах хэрэгтэй.